Naar Zweden - Wonen op het Zweedse platteland

Wie “Scandinavië” zegt, zegt “Noorderlicht“. Met name in het noorden van Zweden, Noorwegen en Finland is dit schouwspel vaak in volle glorie te aanschouwen. In het meer zuidelijke deel, waar wij wonen, is dit fenomeen veel zeldzamer. Ik heb ’s avonds in de tuin al vaak naar boven staan te turen. Tevergeefs. Na bijna drie jaar in Zweden had ik de hoop min of meer opgegeven. Noorderlicht, dat was voor de lucky bastards daar in Lapland…

Tot afgelopen dinsdagavond. Via de sociale media bereikten ons berichten dat er bijzonder veel poollicht-activiteit was, en dat dat wel eens veel intenser en zuidelijker zou kunnen zijn dan de afgelopen jaren het geval was geweest…

Om een uur of tien in de avond begaven we ons met een camera naar buiten, deden alle buitenlampen uit en tuurden we naar boven. En inderdaad: boven de bosrand ten noorden van ons terrein zagen we een vaag groen schijnsel. Niet heel spectaculair, maar toch!

Het was echter bitter koud, en we hadden ons niet echt goed voorbereid, dus nadat we een tijdje hadden staan kleumen gingen we toch weer naar binnen. Maar de avond was nog jong…

Tegen twaalven was het eigenlijk hoog tijd voor een warm bed, maar besloten we het er nog een keer op te wagen. We zagen gelijk dat het licht nu van een geheel andere orde was: het bevond zich recht boven ons, en spreidde zich uit over de hele hemel:

Wat volgde, was een spectaculair schouwspel van kleuren en vormen dat ongeveer een uur lang aanhield. Groenblauwe “gordijnen” wapperden langs de hemel, stralen flitsten aan alle kanten voorbij en recht boven ons was er een kring van licht en stralen van waaruit alles leek voort te komen. Een magische ervaring!

(met een beetje moeite valt bovenin, links van het midden, de Grote Beer te ontwaren)

De intensiteit en kracht van het licht overviel ons. Ik had weliswaar een camera met statief bij me, maar ik had in alle haast en opwinding verzuimd om naar de instellingen te kijken. Staande in het donker was er eigenlijk geen mogelijkheid meer om van alles te gaan aanpassen. Op hoop van zegen dan maar! De foto’s zijn niet haarscherp, maar alleszins acceptabel en geven een aardig beeld van hoe het er aan toe ging daarboven.

In het midden van dit alles besefte ik dat onze dochter Ella (8), die heerlijk lag te slapen, dit unieke schouwspel aan het missen was. Ik besloot een poging te wagen om haar wakker te maken, stormde naar haar slaapkamer en maakte haar wakker. Ik hing een onsamenhangend verhaal op over “licht zo mooi als vuurwerk buiten”, maar de boodschap kwam niet echt over op de nog half slapende Ella. “Nou en?”, was alles wat ze zei…”Wil je het niet zien dan?”, probeerde ik nog. “Nee! Ik wil slapen!” was de enige reactie. Verslagen droop ik af, om – weer buiten gekomen – te zien dat het schouwspel inmiddels nóg spectaculairder was geworden:

Het was een enorm indrukwekkend gebeuren, en we voelen ons bevoorrecht dat we dit mee hebben mogen maken. Het was ook wel een beetje spooky, al dat gekleurde licht in deze verder pikzwarte koude nacht in de bossen. Als klap op de vuurpijl hoorden we tijdens de hele voorstelling doorlopend de roep van een bosuil echoën door de bossen: “Oehoeeeeee!” Kortom: een avond om nooit te vergeten…

Rivierkreeften worden in Zweden beschouwd als een delicatesse, en de maand augustus is de maand van de kreeftfeesten (“kräftskiva”). Hierbij worden gekookte rivierkreeften gegeten in combinatie met allerlei hapjes, bier en sterke drank. Dit gaat vergezeld van gezang, lampionnen en feesthoedjes. De kreeften zijn in bevroren toestand in elke supermarkt te koop (meestal afkomstig uit China) maar de ware sport is uiteraard om zelf rivierkreeften te vangen en te koken!

De vangst van rivierkreeften is streng gereguleerd omdat de beestjes anders in rap tempo uit zouden sterven. Het vangen vindt doorgaans ’s nachts plaats en is een echte belevenis. Daar gaan dan wel de nodige voorbereidingen aan vooraf.

Allereerst zoek je wormen. Met de wormen als aas ga je vissen en vang je zoveel mogelijk kleine visjes, bijvoorbeeld baars. Deze vis snij je in stukken, die je in speciale kreeftenfuiken plaatst. De fuiken zet je ’s avonds vanuit een boot of vanuit de waterkant uit op ondiepe plekken. ’s Nachts en ’s ochtends ga je er op uit om de fuiken te legen.

Niet zelden zitten er zo’n 10 á 15 kreeften in één enkele fuik (en soms helemaal niets). De fuiken worden om de twee à drie uur geleegd en weer teruggezet. Met wat geluk heb je – afhankelijk van het aantal fuiken – de volgende dag een stuk of 50-60 kreeften.

De kreeften worden gekookt in water met zout, suiker en dille. Tijdens dit proces verandert de kleur van de kreeften van bruinzwart naar donkerrood.

In de namiddag of avond vindt dan het echte kreeftfeest plaats, met bijbehorende rituelen en het nodige gezang. Een kreeftfeest is een sociaal gebeuren, en vindt dan ook meestal plaats in het bijzijn van familie of goede vrienden. De kreeften worden geserveerd samen met bijvoorbeeld gekookte aardappels, haring, garnalen, gekookte eieren, salade, knäckebröd, bier en aquavit.

Het vereist enige kennis en ervaring om een kreeft op de juiste manier te ontleden en te verorberen, maar oefening baart kunst! Het hele ritueel is eigenlijk belangrijker dan het kreeftenvlees, want na een minuut of vijf pielen heb je meestal slechts een stukje over ter grootte van een garnaal…

Kreeftvissen doen we zelf meestal bij vakantiehuisjes van familie in de wijde omgeving. Hier in de buurt kan je in augustus in het nabijgelegen Avernmeer op kreeft vissen. Daar is het nog niet van gekomen, maar Snöbäcken is inmiddels wel het toneel van menig kreeftfeest geweest. En dat mag ook best wel eens met een doos kreeften uit de vriezer van de supermarkt zijn. Skål!

Fika & kafferep: koffie en koekjes in Zweden (Door Camilla)

Feestjes in Zweden zijn niet compleet zonder gebak. Sinds we op het Zweedse platteland wonen heb ik al vaak staan te bakken – voor bezoek, loterijen op school, lokale bijeenkomsten, familiefeestjes, verjaardagen en soms ook gewoon voor onszelf.

“Een koekje van eigen deeg” heeft geen negatieve bijklank in het Zweeds. En zelf brood en gebak maken is weer helemaal terug van weggeweest.


De kafferep

De koffie- en koekjestraditie in Zweden is diep geworteld: kafferep was vroeger een sociale omgangsvorm waarbij vrouwen elkaar konden ontmoeten zonder familieleden erbij. Toen suiker goedkoper werd, in de 19e eeuw, ging de (ge-)bakcultuur bloeien.

Koffie leuten voor mannen bestond ook, al sinds de 18e eeuw, maar dat gebeurde in aparte koffiehuizen. De kafferep ging vooral om het samenzijn en het samen smullen. Servies en tafelkleden waren eveneens belangrijke onderdelen. Een koffietafel moest mooi gedekt zijn, en de verschillende soorten gebak waren stijlvol geëtaleerd. Het plaatje moest compleet zijn, inclusief de gewenste gasten. Gelukkig hebben we tegenwoordig fika, een iets modernere vorm van koffie drinken en samenzijn.

“Sju sorters kakor”

Rond het jaar 1900 werd het concept van zeven soorten koekjes steeds vaker toegepast. De gastvrouw was zuinig als er minder dan zeven verschillende soorten koekjes op tafel stonden. Maar méér dan zeven werd gezien als een beetje patserig. En daar houden de Zweden niet van! Want “lagom är bäst!” (‘gemiddeld is goed’, vrij vertaald). Zeven dus. Niet meer en niet minder. Lekker veilig. Maar Zweden is een groot land, en de regionale verschillen maakten het lastig: soms was er sprake van wel 12 soorten koekjes!

“Sju sorters kakor” was in 1945 ook de naam van een boek vol recepten van koekjes, taarten en gebak. Vandaag de dag is het, weliswaar in vernieuwde vorm, een klassieker. Dit boekje met rood-wit geruite kaft is nog steeds een persoonlijke favoriet onder de bakboeken.

Koffietafel bij oma: koekjes smullen, buikjes vullen

Een paar dagen geleden waren we op bezoek bij mijn oma, een pientere dame van 91. De tafel stond bij aankomst al gedekt, de kopjes en schotels waren zorgvuldig gekozen. Het grote tafelkleed heeft háár oma ooit zelf gemaakt op de weefstoel, en het kleine tafelkleedje heeft ze zelf geborduurd. De koekjes lagen uitnodigend op diverse schotels.

Dochterlief keek met grote ogen naar al het lekkers. Het was fikadags (tijd voor koffie). Saffraanbroodjes, kerstcake, en allerlei kleine koekjes. Inderdaad: zeven soorten bij elkaar (waarvan twee soorten pepparkaka). “Tast toe”, zei oma. We hebben van alle zeven soorten zitten smullen. Iets anders zou ongepast zijn!

Klein woordenboek – koffiedrinken in Zweden

Bulle: gewoonlijk een kaneelbroodje.

Fik: een café

Fika: modernere vorm van koffie drinken. Soms gewoon koffie of thee drinken, soms met gebak, boterhammen etc.

Fikarast: pauze op het werk

Kaffekask: kaffekask, kaffegök, kaffehalva zijn allemaal namen voor koffie met sterke drank erin.

Kafferep: bijeenkomst, samen koffie drinken, praten en koekjes eten. Vroeger vooral voor vrouwen.

Kakfat: schotel vol koekjes of schotel onder koffiekop bedoeld om koekjes op te plaatsen.

Konditori (kondis): banketbakker en/of koffiehuis met veel soorten gebak.

Lattemamma / lattepappa: iemand met ouderschapsverlof, die zijn dagen besteedt aan koffieleuten met lotgenoten. De naam komt van Cafe Latte, koffie met veel melk (koffie verkeerd).

Lussebulle: saffraanbroodje.

Paj: (vruchten)taart of vlaai, soms met vanillepudding toe.

Påtår: er mag meerdere malen koffie bijgeschonken worden (bijvullen in hetzelfde kopje)

Gröt, glögg en gezelligheid….

En dan is het ineens alweer bijna kerst. Of jul, zoals ze hier in Zweden zeggen. De Zweden doen niet aan Sinterklaas. Er rust dus geen taboe op om vóór 5 december al druk met kerst bezig te zijn. En dat doen ze dan ook volop. Al zo’n beetje vanaf half oktober! Nu is dat wat ons betreft een teveel van het goede, maar de kerstverlichting buiten Snöbäcken hing er ook al begin december. Wat ik maar aan wil geven, is dat kerst hier intens wordt beleefd.

Een verschil met Nederland is dat de Zweden vooral kerst vieren op 24 december. Dan is het julafton (kerstavond). Op die dag zit half Zweden – nee: heel Zweden – om klokslag 15.00 aan de buis gekluisterd om met z’n allen te kijken naar Kalle Anka. Dat klinkt exotisch, maar Kalle Anka is gewoon Donald Duck. Een compilatie van oude Disneyfilmpjes rond het thema “kerst”. Ongekend populair. Al sinds 1960. Elke kerst (bijna) dezelfde filmpjes. Zweden houden van traditie.

Laten we ook de glögg niet vergeten: een soort glühwein met amandelen en rozijnen erin. Soms zonder alcohol, maar meestal mét. Waardoor de helft van de aanwezigen tijdens het kijken naar Kalle Anka meestal halverwege in slaap valt… Bij de glögg eet men pepparkakor. Dit zijn een soort speculaasjes, al dan niet zelfgebakken. Hier thuis hebben we ze – tot groot genoegen van Ella – vorige week zelf gebakken!

Na Kalle Anka en de glögg – en als iedereen weer wakker is – is het tijd voor het julbord, de traditionele kerstmaaltijd. Niet zoals in Nederland met wild, wijn en gekookte groenten. Het is meer een soort van smörgåsbord met gekookte aardappels, haringgerechten, gehaktballetjes, worstjes, knäckebröd, julöl (kerstbier) en julmust (zeg maar kerst-kinder-cola). Daarbij horen een aantal typisch Zweedse kerstgerechten als “Janssons frestelse” (gegratineerde aardappels met room, ui en ansjovis uit de oven) en “lutfisk” (gekookte vis in gelei, hier ga ik verder niet teveel woorden aan vuil maken…). Als toetje eet men “risgrynsgröt“. Rijstepap met kaneel en suiker. Maar let op! Ergens in de kom zit één amandel verstopt. Degene die de amandel in zijn of haar portie aantreft, zal in het komende jaar gaan trouwen. Wat er gebeurt als je al getrouwd bént, is mij nooit helemaal duidelijk geworden…

Geen tijd voor uitbuiken! Eerst koffie en dan door naar de julklappsutdelning. Het uitpakken van de kerstcadeaus, die in een enorme berg onder de kerstboom liggen opgestapeld. Met wat geluk komt de jultomte (Kerstman) ook nog langs! Dit is meestal een aangeschoten buurman, die daags ervoor in een ruimhartige bui heeft toegezegd om dit klusje wel even te klaren, maar nu spijt heeft als haren op z’n hoofd. Gelukkig voor hem blijft hij volledig anoniem: Kerstmannen in Zweden verschuilen zich meestal achter een eng plastic kerstman-masker, waardoor het geheel soms de aanblik krijgt van een uit hand gelopen horrorfilm… Godzijdank hebben de kinderen dat totaal niet in de gaten. Die zijn toch vooral bezig met scannen of dat ene grote pak wel eens het door hen zo vurig gewenste cadeau zou kunnen zijn. Wat dat betreft is er dan weer weinig verschil met Nederland…

God Jul allihopa!

Sandor